एजेन्सी-वैज्ञानिकहरूले करिब ४३० करोड वर्षअघि मंगल ग्रहमा पानीले भरिएको प्राचीन महासागर रहेको विश्वास गर्दै आएका थिए । यति धेरै पानी थियो, जो मंगल ग्रहको सम्पूर्ण सतहलाई ४५० फिटको तरल तहले ढाक्न पर्याप्त थियो। समुद्र मात्र होइन, नदी र ताल पनि थिए ।

२०१५ मा  नासाले ग्राउन्ड वाटर अब्जरभेटरीहरुको सहयोगमा मंगल ग्रहको यो पुरातन समुद्रमा पृथ्वीको आर्कटिक महासागरभन्दा बढी पानी रहेको पत्ता लगाएको थियो। तर यो समुन्द्र करिब ३०० करोड वर्ष पहिले गायब भएको थियो । त्यसपछि यसको करिब ८७ प्रतिशत पानी  हरायाे । वैज्ञानिकहरुका अनुसार उक्त पानी सम्भवत खनिजसंग मिसियो वा अन्तरिक्षमा वाफ बनेर उड्यो । वैज्ञानिकहरूले लामो समयदेखि यति ठूलो मात्रामा पानी किन गायब भयो भन्ने कुरा अध्ययन गरिरहेका थिए ।

मंगल ग्रहमा भूमिगत जलाशय
अब वैज्ञानिकहरूले मंगल ग्रहको सतहमुनि भएको रहस्य पत्ता लगाएका छन् । यहाँ जमिनमुनि तरल पानीको ठूलो जलाशय रहेको बलियो सङ्केतहरू फेला परेका छन्।  वैज्ञानिकहरुका अनुसार मंगल ग्रहमा भूमिगत पानीको भण्डार यति विशाल हुनसक्छ कि मंगल ग्रहको सतहमा रहेको खाली समुद्र पनि भरिन सक्छन्। 

मार्स रोभरले मंगल ग्रहमा पुरानो तालको प्रमाण फेला पारेको छ

यो जानकारी नासाको इनसाइट ल्यान्डरबाट प्राप्त सिस्मिक डाटामा आधारित छ । यसैको आधारमा वैज्ञानिकहरूले मंगल ग्रहमा ठूलो मात्रामा भूमिगत पानी रहेको अनुमान गरेका छन् । यस खोजसँग सम्बन्धित जानकारी ‘प्रोसिडिङ्स अफ द नेसनल एकेडेमी अफ साइन्सेज’ नामक जर्नलमा प्रकाशित भएको छ ।

त्यसोभए के यसको मतलब पानीको सहज उपलब्धताले मंगल ग्रहमा मानव बस्ती सजिलै स्थापना गर्न सकिन्छ? छैन।

भविष्यमा मंगल ग्रहमा मानव बसोबासको लागि यो भूमिगत जलाशय प्रयोग गर्न धेरै गाह्रो छ। यो पानी मार्टियन क्रस्टको बिचमा रहेको चट्टानमा रहेको सानो दरार र प्वालको सतहभन्दा ११ देखि २० किलोमिटर गहिराइमा रहेको हुन्छ। विज्ञान र प्रविधिमा यति धेरै प्रगति भए पनि पृथ्वीमा एक किलोमिटर गहिराइमा प्वाल खन्नु ठूलो चुनौती हो । यस्तो अवस्थामा मंगल ग्रहको माटोमा यति गहिरो ड्रिल गर्न निकै गाह्रो छ।

मंगल ग्रहको भूमिगत जलाशयको यो खोजले नयाँ आशा भने जगाएको छ । यो ठाउँ मंगल ग्रहमा जीवनको खोजीका लागि महत्वपूर्ण गन्तव्य साबित हुने वैज्ञानिकहरूले आशा गरेका छन् । यसका लागि यो जलाशयमा पुग्न आवश्यक हुनेछ। विगतमा यो ग्रह अपेक्षाकृत तातो हुँदा र यसको सतहमा पानी भएको बेला यहाँ कुनै न कुनै रूपमा जीवन थियो कि थिएन भनेर वैज्ञानिकहरूले संकेतहरू खोजिरहेका छन्।

के मंगल ग्रहमा जीवन छ?
नासाका अनुसार मंगल ग्रहमा कुनै पनि जीवको अस्तित्वको धेरै आशा छैन। यद्यपि, सूक्ष्मजीवहरूको रूपमा जीवनको अस्तित्वको सम्भावनालाई पूर्ण रूपमा नकार्न सकिँदैन। पानी जीवनको लागि एक आधारभूत तत्व हो जुन हामीले अहिलेसम्म थाहा पाएका छौं। यस्तो अवस्थामा, यो सम्भव छ कि भूमिगत जलाशय कुनै प्रकारको जीवनको लागि बस्न योग्य ठाउँ हुन सक्छ। 

विज्ञहरूका अनुसार मंगल ग्रहको सतहमा रहेको अधिकांश पानी अन्तरिक्षमा नहराएको हुन सक्ने देखिन्छ । बरु, यो क्रस्टमा झर्यो। वाशन राइट अमेरिकाको क्यालिफोर्निया विश्वविद्यालयको स्क्रिप्स इन्स्टिच्युट अफ ओशनोग्राफीका सहायक प्राध्यापक हुन्। समाचार एजेन्सी रोयटर्ससँग कुरा गर्दै उनले भने, "यस गहिराइमा क्रस्ट पानी तरल अवस्थामा रहन पर्याप्त तातो छ।"

यस खोजको महत्त्वलाई जोड दिँदै उनी भन्छन्, "मंगल ग्रहमा पानीको चक्र त्यहाँको जलवायु, सतह र आन्तरिक संरचनाको विकास बुझ्न निकै महत्त्वपूर्ण छ।" जीवनको सम्भावनाको बारेमा, राइटले भने, "पृथ्वीमा हामीलाई थाहा छ जहाँ पर्याप्त आर्द्रता र ऊर्जाका पर्याप्त स्रोतहरू छन्, त्यहाँ पृथ्वीको धेरै गहिराइमा सूक्ष्मजीवहरूको रूपमा जीवन छ।"

वाशिंगटन राइट थप्छन्, "पानी कहाँ छ र कति छ भन्ने थाहा पाउनु प्रारम्भिक लाभदायक अवसर हुनेछ।" मंगल ग्रहको वायुमण्डल कम घना छ। हावाको चाप पनि कम छ। यसलाई 'पातलो वातावरण' भनिन्छ। यो पृथ्वी भन्दा १०० गुणा पातलो छ। यो प्रायः कार्बन डाइअक्साइड, नाइट्रोजन र आर्गन ग्यासहरू मिलेर बनेको हुन्छ। यस वातावरणका कारण पानी सतहमा तरल अवस्थामा लामो समयसम्म रहन सक्दैन। मंगल ग्रहको ध्रुवीय क्षेत्रहरूमा सतह मुनि पानी बर्फको रूपमा अवस्थित रहेको वैज्ञानिकहरुको भनाइ छ । 

मंगल ग्रहमा वैज्ञानिकहरुको चासो किन ?

नासाको इन्साइट ल्यान्डर मे २०१८ मा मंगल ग्रहका लागि प्रस्थान गरेको थियो । यसको उद्देश्य मंगल ग्रहको आन्तरिक संरचना अध्ययन गर्नु थियो। सौर्यमण्डलको सबैभन्दा नजिकका चट्टानी ग्रहहरू कसरी बनेका छन् भनी पत्ता लगाउनु ग्रह विज्ञानको सबैभन्दा आधारभूत पक्ष हो। इनसाइट ल्यान्डर बाह्य अन्तरिक्षमा पठाइएको पहिलो रोबोटिक यान हो, जसले मंगल ग्रहको क्रस्ट, आवरण र कोरको गहिरो अनुसन्धान गर्‍यो। चार वर्षभन्दा बढी समयदेखि मंगल ग्रहको संरचनासँग सम्बन्धित तथ्याङ्क सङ्कलन गरिसकेपछि यो अभियान सन् २०२२ को डिसेम्बरमा समाप्त भयो।